Home > > Herdenken is stilstaan en teruggaan naar toen

Herdenken is stilstaan en teruggaan naar toen

Binnenzijde Hollandsche Schouwburg - Foto: Arnoud de Jong

Eergisteravond maakte ik de Herdenking mee op Plantage Middenlaan nr. 24, Amsterdam.

Bij de Mozes en Aaronkerk passeerde ik op weg er naartoe een van de wegafzettingen met een groot aantal nerveuze politiemensen. Spanning over de komst van grote mensenmassa's was er voelbaar, schril in tegenstelling met de innerlijke rust die je zo graag vindt op de 4e mei.

De Nationale Plechtigheid op de Dam heeft me al lange tijd niet aangetrokken. Dat versterkte nog toen in 1986 onze Publieke Omroep besloot de traditionele uitzending vanaf de Waalsdorpervlakte in Scheveningen te vervangen door registratie van de exclusieve samenkomsten in de Nieuwe Kerk en de kranslegging bij het monument op de Dam. Massaliteit en de nadrukkelijke aanwezigheid van belangrijke hotemetoten verdrong de eenzame soberheid van het aanhoudend gelui van de Bourdonklok onder de uitwaaierende gloed van fakkels in de zeewind.

Van kind af aan was voor mij de betekenis van de vierde mei het stilstaan bij het lot van weerloze mensen, van schuldloze kinderen en van vastberaden mensen die de overmacht van nazi-onrecht trachtten te keren. Gedichten als Jan Campert's ''De achttien dooden'' (Een cel is maar twee meter lang en nauw een meter breed...) Leo Vroman's ''Vrede'' (Kom vanavond met verhalen hoe de oorlog is verdwenen, en herhaal ze honderd malen: alle malen zal ik wenen...''), zij pasten wonderwel in die beleving. Later voer ik met mannen die nog in de oorlogsjaren op zee waren, een minderheid die luchtaanvallen van Stuka's en torpedo's van U-boten hadden overleefd. Ik luisterde naar verhalen over aanschietende bellenbanen en van een Engelsman, in 1945 na twee jaar teruggekeerd. Hij zag zijn huis, waarin vrouw en kind, veranderd in een bomtrechter. Een V2...

Geen afzettingen in de Plantagebuurt vol Joodse historie maar 'Open Joodse Huizen', voor iedere oprechte belangstellende met interesse voor wie daar destijds leefde en hoe het hen is vergaan. Ook de deuren van de Hollandsche Schouwburg stonden 's middags al gastvrij open. Achter die fraai gerestaureerde gevel schuilt, ingesloten door de panden er omheen, een indrukwekkender monument dan het prestigieuze Nationale Monument op de Dam. Luttele stappen voorbij de entree sta je plots onder de open hemel en kijkt uit op de restanten van stukken half afgebroken zijgevels en een achtergevel - dat wat ooit de grote zaal was. Hier werden opgepakte Joodse Amsterdammers samen gedreven in afwachting van hun deportatie naar Kamp Westerbork of Kamp Vugt. Hier kun je hun angst en onzekerheid nu nog invoelen, beter dan staand voor het Paleis met zicht op Willem Alexander en Maxima omringd door talloze militaire uniformen met ridderorden, bewaakt door vele spiedende ogen.

Vanaf zeven uur begon de ruimte zich langzaam te vullen, geen militaire uniformen, wel opvallend veel keppeltjes en een enkele breedgerande zwarte hoed – maar dat was weer niet verwonderlijk. Ik schrijf dit stuk niet ter aanbeveling, blijf maar gerust naar de Dam gaan want bij de Hollandsche Schouwburg zal het ieder jaar altijd vol zijn, wie na 19:30u was gekomen moest buiten op een scherm kijken en meeluisteren.
Het Adagio 'Fantasie nr. 1' van Telemann werd gevoelvol gespeeld door altvioliste Esther Apituley, een zangvogel in de hoge Italiaanse populier ging een duet met haar aan. Prof.Dr. Klaas Smelik, zijn hoofd gedekt door een zwarte hoed, hield een toespraak. Hij ontkrachtte de opvatting dat de Herdenking op de vierde mei onvermijdelijk sporen van aanpassing moet ondergaan naarmate de tijd verstrijkt en de generatie die de tweede wereldoorlog bewust meemaakte uitsterft. Immers na drieduizend jaar wordt nog steeds de uittocht uit Egypte herdacht, hoe kan de shoa van de jaren dertig en veertig dan aan betekenis inboeten! Hij nam krachtig stelling tegen het oprekken van de groep die betrokken wordt in de Nationale Dodenherdenking, door ook Nederlandse gesneuvelden van na 1945 toe te voegen (zoals in 1961 door de Nederlandse regering werd besloten).
Het geloof berust op het duidelijk onderscheid maken tussen goed en kwaad en die wijn mogen we niet aanlengen met water.

Hierdoor werd de deur geopend voor opnemen van militaire slachtoffers van allerlei acties die vervolgens politiek zeer omstreden werden. Tot welke ongewenste ontwikkelingen dat kan leiden bleek uit de nieuwe initiatieven om op 4 mei samen ook gevallen Wehrmacht soldaten te eren of gedichten ter nagedachtenis aan Nederlandse Waffen-SS vrijwilligers voor te lezen op de Dam. In zijn rede maakte de professor een (freudiaanse?) verspreking. In plaats van het woord 'vernieuwing' sprak hij 'vernieling'. Juist op dat moment werd de stilte op straat verscheurd door de sirene van een voorbijrazende politieauto, waarin zijn fout goeddeels verdronk. ''Hier ging iets ernstig mis'', mompelde Smelik en hij herstelde de zin.

De gebeden 'Jizkor' en 'Kaddiesj' werden gezongen door Daniël ten Brink waarbij opvallend veel oudere zowel als jongere toehoorders het laatste wisten mee te zingen in het Hebreeuws. Een treurlied dat vertrouwen in de toekomst uitdrukt en zegt dat doorgaan met het leven zinvol is.

Esther Apituley sloot aan met een tweede Adagio op haar altviool, deze keer van Johann S Bach. In de naderende schemering sloot een merel bovenop de muurruïne aan, alsof hij het 'Kaddiesj' wilde onderstrepen. De twee stille minuten bleef hij doorzingen. Na het Wilhelmus gingen we door het achterpoortje naar buiten. Ik moest denken aan schuurtjes en konijnenhokken waarin kinderen tijdelijk werden verstopt. Ruim zeshonderd kleintjes werden van deportatie gered en in onderduik in veiligheid gebracht – via de Crèche en de Hervormde Kweekschool aan de overkant op Plantage Middenlaan nrs. 25 en 27.

Uit ''Vaarwel'' / ''Last Words'', dat door Femke Kempkes en Machteld Aardse werd gemaakt voor het Amsterdam Light Festival 2013 met de originele briefjes, geschreven door de gevangenen in de Hollandsche Schouwburg:

Eind Mrt '43
God zegen jullie

alle zes & dank

voor alles wat we
van jullie genoten
hebben. Als jullie
ons niet meer zien
later .. dan denk aan

ons .. met jullie kinder-

liefde Dag alle zes

Vader & Moeder

Weer op weg naar huis hoorde ik op Radio 1 de docu met generaal buiten dienst Van Uhm.

Over zijn gedrevenheid om 'de wereld beter te maken'. Die gedrevenheid had ook zijn zoon, die sneuvelde in Afghanistan. Zijn verdriet leek overheerst door trots, want ''het was beter te dragen dat hij zijn zoon zó verloor dan door een of ander stom auto ongeluk''. Hij leek zowaar begrip te hebben voor de mentaliteit van Marokkaanse Syriëgangers, want ''ook zij zijn gedreven om de wereld te verbeteren, al onderschrijf ik hun denkbeelden niet''. Ik begreep de zorg van de Joodse Prof. Smelik over het verwateren van de klare wijn die onze Dodenherdenking hoort te zijn, met een dikke streep achter het jaar 1945. Sommige noemen de woorden van Van Uhm ''indrukwekkend'', anderen vinden ze ''zorgwekkend'', want alle ellende komt steeds voort uit machtswaan aan de top die effectief wordt uitgeoefend door gedreven mensen in uniform.


drie reacties op "Herdenken is stilstaan en teruggaan naar toen"

Karel
-1-  Karel:
Mooi stuk John. 4 mei is voor WWII en t bijna uitgeroeide volk. Bedenk maar een andere dag voor de rest.
JohnN
-2-  JohnN:
Dank je Karel. Je begrijpt de essentie. Veteranen van naoorlogse missies vertroebelen de beleving van de nationale herdenking. Er is voldoende ondersteuning om aan hen een eigen dag te wijden.
Dat doet niets af van hun waarde. Maar alles op een hoop doet echter veel af voor de groepen die vielen en werden vermoord in WOII. Veel meer burgers dan militairen, laten we daar altijd vooral van doordrongen blijven. Ik ben niet Joods, maar ik sluit me volledig aan bij de mening van Prof. Smelik, door het zuiver te houden blijft 4 mei sterk en buiten discussie, tot in de verre toekomst.
Ook onze persoonlijke mening over de Staat Israël mag hierin geen invloed hebben. De Nederlandse joden die werden afgevoerd waren geen zionisten of kolonisten, maar gewone mensen zoals jij en ik.
Ronald M.Offerman
-3-  Ronald M.Offerman:
Mooi stuk John. Ik persoonlijk herdenk al het leed van al de Nederlandse slachtoffers van de oorlog. Dat doe ik het liefst in stilte met een klein aantal mensen. De Schouwburg kom ik regelmatig en is sowieso erg indrukwekkend.

Reageren?  

Lees vooraf even de regels voor discussies op Amsterdam Centraal door.

Eigen afbeelding bij reacties? Ga naar gravatar.com en meld je aan met het mailadres dat je ook hier voor reacties gebruikt.

(verschijnt niet online, is nodig voor gravatar afbeelding)
(optioneel veld)
Om geautomatiseerde spamreacties te voorkomen, wordt u gevraagd deze simpele vraag te beantwoorden.

Reactiemoderatie staat aan op deze site. Dit betekent dat je reactie niet zichtbaar zal zijn, tot deze is goedgekeurd door een beheerder.

Persoonlijke info onthouden?
Kleine lettertjes: Alle HTML-tags behalve <b> en <i> zullen uit je reactie worden verwijderd. Je maakt links door gewoon een URL of e-mailadres in te typen.